Sceptycyzm, obok epikureizmu i stoicyzmu, zaliczany jest do trzech wielkich greckich filozofii życia. Każda z nich oferuje Europejczykowi możliwy, rozumny sposób życia – alternatywę dla tradycyjnych ścieżek religijnych lub współczesnych światopoglądów.
Pirron z Elidy – twórca sceptycyzmu
Za twórcę sceptycyzmu uważa się Pirrona z Elidy – żołnierza, który uczestniczył w wyprawie Aleksandra Wielkiego do Indii, gdzie zetknął się z tzw. gimnosofistami (nagimi mędrcami). Po powrocie do Grecji założył szkołę, której członków nazywano pirronistami. W odróżnieniu od dogmatyków, pirroniści nie głosili twierdzeń – ich postawa polegała na powstrzymywaniu się od sądów (epoché).
Trzy pytania filozoficzne według Pirrona:
- Co istnieje?
- Jaki mamy mieć do tego stosunek?
- Na co możemy mieć nadzieję?
Pirron odpowiadał: Nie wiemy, co istnieje. Różne szkoły filozoficzne dają sprzeczne, lecz równie uzasadnione odpowiedzi – co prowadzi do izostenii (równoważności argumentów). Wobec tego sceptyk powinien wstrzymać się od wydawania sądów (epoché) i tym samym nie wypowiadać ich (afazja).
Źródła poznania i ich krytyka
Sceptycy wyróżnili dwa główne sposoby zdobywania wiedzy:
- Bezpośrednie poznanie (przez zaznajomienie – Russell): przede wszystkim poznanie zmysłowe (np. dotyk, wzrok), ale też wewnętrzne (stany psychiczne).
- Pośrednie poznanie (przez wnioskowanie): oparte na przesłankach logicznych i rozumowaniu.
Sceptycyzm pokazuje, że oba źródła są zawodne.
Krytyka poznania zmysłowego – Tropów Ajnezydema
Ajnezydem, jeden z wybitnych sceptyków, sformułował 10 „tropów” (topoi), które pokazują względność i zawodność poznania zmysłowego:
- Różne istoty różnie postrzegają rzeczywistość – np. pies inaczej niż człowiek.
- Różni ludzie różnie postrzegają te same rzeczy – np. daltoniści, osoby starsze.
- Różne zmysły dają różne dane – wzrok widzi łyżeczkę jako złamaną w wodzie, dotyk nie.
- Stan organizmu wpływa na postrzeganie – choroba, ciąża, zmęczenie.
- Położenie i odległość zmieniają percepcję.
- Otoczenie wpływa na postrzeganie rzeczy – kontekst barw czy światła.
- Ilość i relacja do innych rzeczy zmienia postrzeganie – złudzenia optyczne.
- Stan rzeczy wpływa na ich odbiór – np. świeżość, temperatura.
- Częstotliwość kontaktu zmienia sposób percepcji – np. znajomy dźwięk w samochodzie.
- Rzeczy postrzegane inaczej w zależności od kontekstu i pamięci – klasyczne złudzenia optyczne (np. królik/kaczka).
Podsumowując: poznanie zmysłowe nie daje pewności, bo jego dane są zmienne, względne, zależne od wielu czynników i nieuprzywilejowane wobec innych punktów widzenia.
Krytyka poznania pośredniego – Trylemat Agryppy (lub Münchhausena)
Każde rozumowanie opiera się na przesłankach. Aby uzasadnić przesłankę, musimy przyjąć inną – i tak w nieskończoność. Trylemat pokazuje, że każde uzasadnienie prowadzi do jednej z trzech niepożądanych sytuacji:
- Regres w nieskończoność – każde uzasadnienie wymaga kolejnego.
- Koło w uzasadnieniu – uzasadniamy A przez B, a B przez A.
- Dogmatyczne zatrzymanie się na założeniu – przyjmujemy coś bez dowodu.
Zatem i poznanie pośrednie nie daje pewności.
Wniosek sceptyka:
Nie możemy uzyskać pewności poznawczej – ani przez zmysły, ani przez rozumowanie. Powinniśmy więc powstrzymać się od twierdzenia czegokolwiek o rzeczywistości (epoché), co prowadzi do wewnętrznego spokoju (ataraksji).