Wprowadzenie: Sokrates i poszukiwanie dobrego życia
Sokrates postawił filozofom fundamentalne zadanie: przemyślane życie jest jedynym życiem wartym przeżycia. To wezwanie otworzyło dyskusję na temat natury dobra i tego, jakie elementy powinny konstytuować wartościowe życie. Wśród uczniów Sokratesa, obok Platona, rozwinęły się tak zwane mniejsze szkoły sokrateckie, które dały początek trzem wielkim greckim filozofiom życia: epikureizmowi (względnie hedonizmowi), sceptycyzmowi oraz stoicyzmowi (wyrastającemu z cynizmu).
Hedonizm: Przyjemność jako najwyższe dobro
Szkoła hedonistyczna, zapoczątkowana przez Arystypa z Cyreny, ucznia Sokratesa, uznawała przyjemność za najwyższe dobro i cel życia.
- Definicja przyjemności: Arystyp definiował przyjemność jako łagodne pobudzenie, cielesne i zawsze chwilowe. Nie rozróżniał przy tym przyjemności lepszych i gorszych.
- Życie przemyślane: Życie przemyślane i dobre polega na poszukiwaniu chwilowych, cielesnych przyjemności.
- Odrzucenie norm kulturowych: Hedoniści odrzucali wiele ówczesnych norm społecznych, kierując się wyłącznie poszukiwaniem przyjemności.
- Ewolucja doktryny: Następcy Arystypa zaczęli rozróżniać wyższe i niższe przyjemności oraz kładli nacisk na bilans przyjemności w całym życiu, a nie tylko na chwilowe doznania.
- Kryzys hedonizmu: Hekzegiasz z Cyreny zakwestionował możliwość osiągnięcia przewagi przyjemności nad przykrością w życiu, prowadząc do radykalnego wniosku o celowości samobójstwa.
Epikureizm: Ataraksja jako prawdziwa przyjemność
Epikur zmodyfikował hedonistyczną koncepcję przyjemności.
- Nowa definicja przyjemności: Przyjemnością jest brak bólu w ciele i braku niepokoju w duszy (ataraksja), czyli stan spokoju i zaspokojonych naturalnych potrzeb.
- Rodzaje potrzeb: Epikur rozróżniał potrzeby naturalne i konieczne (łatwe do zaspokojenia), naturalne i niekonieczne (np. wyszukane jedzenie) oraz nienaturalne i niekonieczne (wynikające z opinii, trudne do zaspokojenia).
- Eliminacja nienaturalnych potrzeb: Aby osiągnąć szczęście, należy dążyć do eliminacji nienaturalnych i urojonych potrzeb, skupiając się na zaspokajaniu potrzeb naturalnych i koniecznych.
- Wyzwolenie z lęków: Epikur uważał, że do szczęścia niezbędne jest wyzbycie się lęku przed bogami, przed śmiercią oraz przekonania o własnej niemocy w osiągnięciu szczęścia.
- Rozsądek jako klucz do przyjemności: Rozsądek jest najważniejszym narzędziem w osiąganiu życia z jak najmniejszą ilością bólu, ponieważ pozwala trzeźwo oceniać rzeczywistość i unikać błędnych przekonań prowadzących do cierpienia.
Sceptycyzm: Powstrzymanie się od sądu jako droga do spokoju
Sceptycyzm, zapoczątkowany przez Pyrrona z Elidy, proponował inną drogę do szczęścia.
- Niemożność poznania rzeczywistości: Sceptycy uważali, że nigdy nie możemy poznać prawdziwej natury rzeczywistości. Nasze poznanie jest względne i uwarunkowane.
- Powstrzymanie się od sądu (epoché): Wobec niemożności poznania, właściwą postawą jest powstrzymanie się od wydawania jakichkolwiek sądów o rzeczywistości, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych (afazja).
- Osiągnięcie spokoju (ataraksja): Powstrzymanie się od sądu prowadzi do ataraksji, czyli stanu niewzruszonego spokoju ducha.
- Tropy sceptyckie: Sceptycy rozwinęli argumenty (tropy), mające na celu podważenie możliwości pewnego poznania, takie jak tropy Anezydema dotyczące względności poznania oraz argument trylematu Agryppy wskazujący na niemożliwość uzasadnienia wiedzy bez popadania w nieskończony regres, błędne koło lub dogmatyzm.
Cynizm: Życie zgodne z naturą i odrzucenie konwencji
Cynizm, którego założycielem był Antystenes, uczeń Sokratesa, stanowił radykalną kontestację ówczesnych wartości.
- Cnota jako jedyne dobro: Cynicy głosili, że jedyną rzeczą wartościową w życiu jest cnota (dzielność), a wszystko inne jest obojętne lub wręcz szkodliwe (jak przyjemność).
- Życie zgodne z naturą: Aby być dzielnym, należy żyć zgodnie z naturą, a nie z opiniami tłumu i konwencjami społecznymi.
- Odrzucenie przesądów kulturowych: Cynicy dążyli do odkrycia i odrzucenia arbitralnych przesądów kulturowych, które oddalają człowieka od naturalnego sposobu życia.
- Bezwstyd i wolność słowa (parrezja): Cynicy praktykowali bezwstyd jako sposób na wyzwolenie się spod władzy społecznych konwencji i głosili prawdę bez ogródek (parrezja). Filozof cynicki dążył do szczęścia na własnych zasadach, opartych na tym, co realne.
Stoicyzm: Cnota jako jedyne dobro i życie w zgodzie z rozumem
Stoicyzm, założony przez Zenona z Kition, wywodził się z cynizmu, adaptując jego idee dla bardziej wykształconej publiczności.
- Cnota jako jedyne dobro, wada jako jedyne zło: Stoicy, podobnie jak cynicy, uznawali cnotę za jedyne dobro, a wadę za jedyne zło. Wszystko inne (zdrowie, bogactwo, opinia) było obojętne, choć mogło być „godne wyboru” lub „niegodne wyboru”.
- Życie w zgodzie z naturą i rozumem: Stoicy rozwinęli system filozoficzny, który kładł nacisk na życie w zgodzie z naturą, rozumianą jako racjonalny porządek wszechświata. Cnota polega na życiu zgodnym z rozumem.
Pytania refleksyjne:
- W kontekście trzech omówionych filozofii życia, które aspekty Twojego obecnego życia uważasz za najbardziej „przemyślane” w sokratejskim sensie? Jakie konkretne działania podejmujesz, aby żyć w sposób bardziej refleksyjny i świadomy swoich wartości?
- Analizując hedonistyczne, epikurejskie, sceptyckie i cynickie podejścia do szczęścia i dobrego życia, które z tych perspektyw wydaje Ci się najbardziej pociągająca lub inspirująca w odniesieniu do Twoich własnych poszukiwań? Jakie konkretne „przesądy kulturowe” dostrzegasz w swoim otoczeniu (lub w sobie), które mogłyby zostać poddane cynickiemu „zdarciu wizerunku”?
- Rozważając stoickie rozróżnienie między tym, co zależy od nas, a tym, co od nas nie zależy, jakie konkretne zmartwienia lub frustracje w Twoim życiu wynikają z próby kontrolowania tego, co jest poza Twoją kontrolą? Jakie praktyczne kroki mógłbyś podjąć, aby skierować swoją energię na rozwijanie wewnętrznej cnoty i akceptację tego, co jest nieuniknione?